2009-08-14
Jeszcze kilkanaście lat temu widok otyłego dziecka budził w nas zakłopotanie, a czasem nawet zadziwienie. Z przerażeniem patrzyliśmy na zachodnią populację karmiącą swoich najmłodszych „własnoręcznie” przygotowanymi daniami z mikrofalówki.

Zagrożenie otyłością - Rosnące w siłę sieci fast foodów również przebiegle zaskarbiały sobie miejsce w codziennym menu. Proces zmiany żywieniowych przyzwyczajeń przyniósł szybko efekt epidemii otyłości, który zbiera żniwo również w Polsce.

W Polsce problem otyłości wśród dzieci i młodzieży dotychczas traktowany był jako zjawisko marginalne. Niestety badania przeprowadzone na przestrzeni ostatnich lat wskazują, że nadwaga jest problemem dotyczącym aż 8,8% uczniów w wieku 13-15 lat, natomiast 4,5% cierpi na otyłość[1]. Te same dane wskazują równoczesny wzrost dostępności do wysokokalorycznej żywności przy wciąż pogłębiającym się spadku aktywności fizycznej. Nadmiar kilogramów widoczny jest zarówno u chłopców jak i dziewczynek, mimo iż różnią się typem otyłości. Jest to wynikiem odmiennego rozkładu tkanki tłuszczowej, która u dziewcząt ma charakter „obwodowy" (otyłość pośladkowo - udowa). Natomiast u chłopców nadmiar tkanki tłuszczowej kumuluje się w obrębie brzucha i wewnątrz jamy brzusznej. Otyłość dzieci i młodzieży staje się prawdziwym wyzwaniem nie tylko dla lekarzy, ale również dla specjalistów zdrowia publicznego i pedagogów.

Przyczyny problemu otyłości
W Polsce statystycznie co dwunaste dziecko cierpi na nadwagę, w krajach Europy Zachodniej co szóste, zaś Stany Zjednoczone w ostatniej dekadzie odnotowały czterokrotnie częstsze występowanie otyłości w tej grupie wiekowej. Obok możliwego udziału czynników genetycznych analiza przyczyn tej epidemii wskazuje również na czynniki psychogenne np. obżarstwo, oraz somatyczne (choroby narządów i ich dysfunkcyjność). Niestety najczęstszą przyczyną nadmiernego tycia okazują się szeroko rozumiane czynniki środowiskowe, takie jak: spożywanie nadmiernej ilości mało wartościowej żywności, świadome zaniechanie nawet minimalnej aktywności fizycznej, czy uleganie agresywnemu marketingowi, który wpływa negatywnie na świadome wybory zdrowej żywności. Stąd też sporadyczny widok chłopców grających w piłkę, dziewczynek grających w klasy lub skaczących przez skakankę. Dawniej popularne zabawy tj. berek, dwa ognie czy gra w gumę odchodzą do lamusa. Starsza młodzież unika lekcji wychowania fizycznego, a aktywność fizyczna wypierana jest przez wirtualną rozrywkę. Dodatkowo spożycie nadmiernych ilości białka, węglowodanów i tłuszczów dają prostą receptę na nadwyżkę zbędnych kilogramów. Niestety popularność słodyczy, chipsów oraz słodkich napojów gazowanych widocznie zmniejsza ilość warzyw i owoców w codziennej diecie, tak ważnych dla prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży.

Poważne konsekwencje
Powikłania zdrowotne spowodowane nadmierną masą ciała zagrażają nie tylko kondycji chorego, ale również ujawniają się w wieku dorosłym. Autorzy licznych publikacji poświęconych problematyce osób młodych z nadwagą lub otyłością podkreślają wzrost śmiertelności ogólnej w tej grupie. Inni zwracają uwagę na liniową zależność pomiędzy BMI w dzieciństwie a śmiertelnością z powodu choroby niedokrwiennej serca w wieku dojrzałym. Powszechnie wiadomo, że otyłość sprzyja rozwojowi wielu chorób, m.in. nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2, niealkoholowego stłuszczenia wątroby, dyslipidemii i zespołu bezdechu sennego. Blisko 1/3 młodej populacji z nadwagą lub otyłością ma już wykładniki wczesnego zespołu metabolicznego, co podkreśla pilną potrzebę edukacji zdrowotnej w tej grupie wiekowej. Dodatkowo stwierdza się, że prawdopodobieństwo nadmiernej masy ciała w wieku dojrzałym jest tym wyższe, im większa była wyjściowa masa ciała przed 18. rokiem życia.
Problemy ze zdrowiem obejmują również sferę psychiczną. Pomimo iż nadal nie do końca jest wyjaśniona zależność pomiędzy otyłością w młodym wieku a zaburzeniami sfery psychicznej, udowodniono, że w populacji dzieci i młodzieży z nieprawidłowym BMI częściej rozpoznaje się depresję i ma ona tym większe nasilenie, im wyższe jest BMI. Niska samoocena otyłych dzieci i brak akceptacji w środowisku rówieśników odpowiadają za niską jakość życia, mogą także tłumaczyć większą częstość prób samobójczych w tej grupie[2].

Cukrzyca typu 2
„Najważniejsze przyczyny zachorowań na tę odmianę cukrzycy to otyłość i niezdrowy styl życia" - mówi prof. dr. hab. med. Waldemarem Karnaflem, kierownik Katedry i Kliniki Gastroenterologii i Chorób Przemiany Materii AM w Warszawie. Cukrzyca jest chorobą związana ze zbyt wysokim stężeniem cukru we krwi. Występuje znacznie częściej u osób z nadwagą i otyłością (80% przypadków), gdzie jej częstotliwość zachorowań zwiększa się wraz ze stopniem otyłości. Do tej pory choroba (podobnie jak sama otyłość) była domeną osób dojrzałych. Niestety stale wzrastająca liczba rozpoznań w grupie dzieci i młodzieży skłania do podjęcia działań prewencyjnych.
Cukrzyca typu 2 to zespół zaburzeń metabolicznych, których wyrazem są nieprawidłowości w gospodarce węglowodanowej. Znajomość objawów choroby ułatwia szybkie jej wykrycie i rozpoczęcie leczenia, które zmniejsza ryzyko powikłań w przyszłości[3]. Przy rozpoznaniu cukrzycy w otyłości należy zwrócić szczególną uwagę na typ otyłości i jej przyczyny. Szczególnie niebezpieczna jest odmiana zwana otyłością androidalną typu brzusznego (otyłość występuje u około 55% pacjentów z rozpoznaną cukrzycą typu 2), której towarzyszy zespół polimetaboliczny[4]. Do określenia poziomu tłuszczu w tkance używany jest wskaźnik talia-biodra, mierzony za pomocą tomografii komputerowej lub densytometrycznie. Nadmiar tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej sprzyja rozwojowi cukrzycy poprzez zmniejszenie wrażliwości na insulinę i nadprodukcję kwasów tłuszczowych (lipotoksyczność). Na rozwój cukrzycy wpływ ma również czas trwania otyłości, zmiany stopnia nadwagi, wiek chorego oraz aktualna masa ciała. Wszystkie wymienione elementy mają decydujące znaczenie w rozpoznaniu choroby oraz przy ustalaniu planu postępowania leczniczego.

Cukrzyca to nie wyrok
Skuteczność leczenia cukrzycy u dzieci w dużym stopniu zależy od stosowanych metod samokontroli przez dziecko przy użyciu zestawów monitorujących. Częstość pomiarów poziomu cukru we krwi zależy od ilości oraz stosowanych dawek insuliny. Optymalny zakres kontroli przewiduje 4 pomiary dziennie, natomiast badania tzw. pełnego profilu dobowego wykonuje się 2-4 razy w miesiącu. Codzienne oznaczanie odbywać się powinno rano (na czczo), następnie przed głównymi posiłkami oraz przed snem.
Do zmierzenia wysokości stężenia glukozy we krwi służą niewielkich rozmiarów urządzenia - tzw. glukometry (np. iXell firmy Genexo) oraz paski testowe. Dzięki nim może odbywać się samodzielne oznaczanie przez małego pacjenta stężenia glukozy we krwi.

Wybieramy glukometr
Powszechna dostępność glukometrów jak i ceny pasków testowych sprzyjają samokontroli. Systematyczne pomiary umożliwiają osiągnięcie stanu optymalnego wyrównania cukrzycy:
1)glikemia na czczo i przed posiłkami < 110 mg/dl
2)glikemia w ciągu dnia 2 godziny po posiłku < 135 mg/dl.

Samokontrola glikemii przy użyciu glukometru spełnia swoje zadanie i jest efektywna, jeśli uzyskane wyniki są dokładne, tzn. obarczone maksymalnym całkowitym błędem mniejszym niż 10%. Dużą rolę odgrywa również sprawność urządzenia a także jakość pasków testowych. Co więcej ważna jest wygoda w posługiwaniu się glukometrem i łatwość jego obsługi.
Przy wyborze odpowiedniego glukometru dla dziecka lub nastolatka, należy wybrać taki, który spełni swoje funkcje, ale jednocześnie nie będzie zbyt skomplikowany w obsłudze.
Ponadto, glukometr przeznaczony dla tak szczególnego pacjenta powinien być atrakcyjny wizualnie, spełniać rolę gadżetu, którego nasza pociecha nie będzie się wstydzić wśród zdrowych rówieśników. Te cechy posiada systemem monitorujący stężenie glukozy we krwi iXell. Miarą postępu jest zastosowana w nim możliwość badania krwi pobranej z innego miejsca w organizmie niż opuszka palca (AST - alternatywne miejsca nakłucia). Zapewnia bezpieczny i wygodny pomiar dzięki układowi automatycznego zasysania próbki krwi na pasku testowym. Tylko mała kropla krwi wystarczy do prawidłowego pomiaru, który wyświetla się na dużym, czytelnym ekranie. Jest „skalibrowany" do osocza - wyświetlonego wynika nie trzeba przeliczać. Wyniki zapamiętywane są wraz z datą i godziną, można je przesłać do komputera za pomocą specjalnego kabla połączeniowego oraz oprogramowania. Glukometr ten może ponadto obliczyć 7-, 14-, 21-, 28-, 60-, 90-dniowe średnie wyników badań glikemii. Wyróżnia się także funkcją automatycznego wyrzutu paska testowego.
Wszystkie glukometry firmy Genexo posiadają certyfikaty ISO 9001 oraz 13485.

Dieta dobra na wszystko
Jak zostało wskazane, istnieje wiele przyczyn zarówno samej otyłości, jak i jej konsekwencji czyli cukrzycy. Wiadomym jest, że nie wszystkie źródła problemu da się w całości wyeliminować, szczególnie jeśli chodzi o genetyczne obciążenia. Warto podkreślić ogromną odpowiedzialność za zdrowie dziecka, która spoczywa na rodzicach. W pierwszej kolejności powinni przyjrzeć się dokładnie diecie dziecka. Bowiem w zależności od wieku oraz aktywności fizycznej potrzebuje ono określonej ilości kalorii (patrz tabela 1.).

Tabela 1. Rekomendowane dzienne zapotrzebowanie energetyczne

Grupa ludności --> Zapotrzebowanie energii (kcal)
Chłopcy 10-12 lat --> 2600
Dziewczęta 10-12 lat --> 2300
Młodzież męska 13-15 lat --> 3000 - 3300
Młodzież męska 16-20 lat --> 3200 - 3700
Młodzież żeńska 13-15 lat --> 2600 - 2800
Młodzież żeńska 16-20 lat --> 2500 - 2700

Oprócz samej kaloryczności należy zadbać również o czas spożywania posiłków oraz ich skład. Warto pamiętać, że okres dojrzewania wiąże się zarówno ze zwiększonym zapotrzebowaniem na składniki odżywcze, jak i ze zwiększonym apetytem. Młodzież ma coraz większy wpływ na wybór rodzaju pokarmu, ich decyzje często są nieprawidłowe na skutek oddziaływania reklam czy rówieśników. Spożywanie produktów typu fast-food dodatkowo zmniejsza spożycie warzyw, owoców, produktów mlecznych, pełnego ziarna, chudego mięsa i ryb, przyczynia się natomiast do konsumpcji nadmiaru tłuszczu (szczególnie nasyconego i trans) oraz cukru. Niewystarczająca w takiej diecie jest także podaż mikroelementów i witamin. Należy pamiętać, że skuteczność interwencji żywieniowych zmniejsza się z wiekiem dziecka, dlatego ważny jest także przykład, jaki dają rodzice lub opiekunowie, stosując właściwą dietę i prowadząc zdrowy styl życia. Ukształtowanie określonych postaw nie tylko uchroni nasze dziecko przed marketingową presją producentów słodyczy czy fast foodami, ale również zaowocuje w przyszłości zdrowymi nawykami żywieniowymi.

Bieg po zdrowie
Nieodłącznym elementem zachowania zdrowia jest aktywność fizyczna. Wpływa ona nie tylko na sylwetkę, ale również jest niezbędna do prawidłowego rozwoju fizycznego, emocjonalnego, intelektualnego oraz społecznego - tak ważnych w wieku dojrzewania. Aktywne uprawianie spotu wpływa na dobre samopoczucie, daje możliwość rozwoju zainteresowań i predyspozycji. Przystosowuje dziecko do pracy w grupie oraz wzbudza zdrową chęć rywalizacji. Dodatkowo aktywność fizyczna zmniejsza napięcie wywołane stresem, pomaga sobie z nim radzić i relaksuje. Bez sprzecznie uprawianie sportu zapobiega chorobom, zwłaszcza układu krążenia (miażdżyca), układu ruchu (osteoporoza), otyłości i infekcją dróg oddechowych (sprzyja wzmocnieniu układu odpornościowego).

Dbajmy zatem o racjonalnie odżywianie swoich pociech, podając dużo produktów zbożowych. Zachęcajmy do aktywności fizycznej, jednocześnie pogłębiając wspólne więzi.
Nie traktujmy ani otyłości ani cukrzycy jak wyroku. Spraw, by glukometr, który jest stałym atrybutem małego diabetyka, był przez niego lubiany i akceptowany. To ułatwi mu życie z chorobą.
Pamiętajmy, że to właśnie od nas zależy zdrowie naszych pociech, zarówno teraz jak i w przyszłości.

Piśmiennictwo:

1) Raport Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie Zakład Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka, styczeń 2007.

2) Wiesław Bryl, Karolina Hoffmann, Anna Miczke, Danuta Pupek-Musialik, Otyłość w młodym wieku - epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, konieczność prewencji. Przewodnik Lekarza 9/2006.

3) Przemysława Jarosz - Chobot, Eliza Skała - Zamorowska, Wcześnie ujawniająca się cukrzyca typu 2 u dzieci i młodzieży: rozpoznanie, leczenie, prewencja.

4) www.e-zdrowie.info Cukrzyca.

5) Zasady żywienia dzieci i młodzieży. Stanowisko American Heart Association poparte przez American Academy of Pediatrics.

Nadesłał: Kostrzewa PR A.M.